Τέχνη και Λογοκρισία στην Ελλάδα
από τον Σάββα Σκληρό
<< Ο σκοπός της τέχνης είναι να δώσει στη ζωή σχήμα.>> Σαίξπηρ
Τι στόχο έχει η Τέχνη; Να ψυχαγωγήσει, να αφυπνίσει συνειδήσεις, να προκαλέσει συναισθήματα; Ή μήπως κάτι παραπάνω;
Στις μέρες μας, η ζωή είναι πιο δύσκολη από άλλες εποχές διότι επικρατεί μια σύγχυση στόχων και μια κοινωνική αναταραχή. Γίνεται λοιπόν σαφές ότι η Τέχνη δεν θα μπορούσε να μην είναι ο χώρος έκφρασης των κοινωνικά και πολιτικά ‘’αντιμαχόμενων’’ εννοιών. Επειδή όμως η Τέχνη εκφράζει και πολλές φορές θίγει τις αλληλεξαρτώμενες σχέσεις πολιτικής εξουσίας – κοινωνικού κράτους, ηθικής πλευράς και ανήθικης αλλά και θρησκείας-επιστήμης, λογοκρίνεται με αποτέλεσμα ο λόγος των δημιουργών να ‘’φιμώνεται’’.
Η λογοκρισία είναι αποτέλεσμα του ίδιου του δημοσίου λόγου που αναπτύσσεται γύρω από ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα. Οι κατακραυγές ενός μέρους της κοινωνίας και άλλων φορέων άλλοτε οδηγούν και άλλοτε εξουσιοδοτούν τη πολιτεία να επέμβει καθοριστικά. Σε μη δημοκρατικά καθεστώτα η ίδια η πολιτεία έχει προετοιμαστεί είτε θεσπίζοντας νόμους ή δρώντας παρασκηνιακά με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Αλλά ακόμη και σε δημοκρατικές πολιτείες η λογοκρισία συνεχίζει να υφίσταται κυρίως όταν θίγονται θέματα ιδεολογίας, θρησκείας, επιστήμης και αισθητικής.
Στην Ελλάδα το φαινόμενο της λογοκρισίας σε καλλιτεχνικά έργα είναι αρκετά συχνό. Το 1975 με την ψήφιση του Μεταπολιτευτικού Συντάγματος ορίζεται ότι «η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες· η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους» (16§1). Ακόμη, κατά το Σύνταγμα, «ο τύπος είναι ελεύθερος. H λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται» (14§2), αλλά προβλέπονται κατασχέσεις «εφημερίδων και άλλων εντύπων» για διάφορους λόγους, μεταξύ τους «η προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας» και τα «άσεμνα δημοσιεύματα που προσβάλλουν ολοφάνερα τη δημόσια αιδώ, στις περιπτώσεις που ορίζει ο νόμος» (14§2).
Ωστόσο σε μια εποχή, τομή για την πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας όπου οι τέχνες και ο πολιτισμός αν και απελευθερώνονται από τα δεσμά του αυστηρού ελέγχου της κρατικής εξουσίας που επιβάλλεται και αποφασίζει για το περιεχόμενο των καλλιτεχνιών, έρχονται αντιμέτωπες και πάλι με το φάσμα της ‘’έντεχνης’’ λογοκρισίας.
Ακολουθούν κάποια τρανταχτά παραδείγματα λογοκρισίας στην Ελλάδα της Μεταπολιτευτικής περιόδου:
Το 1979 κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση βιβλίου του Μαρκησίου ντε Σαντ στην Ελλάδα, «H Φιλοσοφία στο Μπουντουάρ» από τις εκδόσεις Εξάντας. Η κυκλοφορία του βιβλίου απαγορεύτηκε με δικαστική εντολή.
Το 1980 ο συγγραφέας του βιβλίου «Οι αντιφάσεις της καινής διαθήκης» Θωμάς Μάρας, μιας μελέτη των ευαγγελίων ιδωμένη μέσα από μια άθεη – μαρξιστική σκοπιά που έλεγε ότι η θρησκεία λειτούργησε σαν το όπλο το κλήρου για την διατήρηση των ταξικών και οικονομικών προνομίων του, καταδικάστηκε σε 10 μήνες φυλακή για προσβολή της θρησκείας.
Το 1989 η κυκλοφορία της ταινίας «Ο Τελευταίος Πειρασμός» σε σκηνοθεσία του Μάρτιν Σκορσέζε (βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη) θα πυροδοτήσει τις αντιδράσεις της εκκλησίας και του θρησκευτικού κόσμου με αποτέλεσμα οι προβολές τις ταινίας να διακοπούν.
Στις εικαστικές τέχνες , το 1988 σε έκθεση έργων του Κλεάνθη Χατζηνίκου κάποιοι πίνακες του θεωρήθηκαν άσεμνοι , με αποτέλεσμα την ακύρωση της έκθεσης την καταδίκη του ζωγράφου και την καταστροφή ενός έργου ως τεκμήριο εγκλήματος.
Το 2003 στην έκθεση σύγχρονης τέχνης Οutlook , για ένα έργο του Βέλγου καλλιτέχνη Τιερί ντε Κορντιέ με τίτλο Asperges στο οποίο εικονιζόταν ο Ιησούς Χριστός πάνω στον σταυρό και στα αριστερά του ένα πέος μετά από παρεμβάσεις του τύπου , το έργο αφαιρέθηκε από τους υπεύθυνους της έκθεσης , ασκήθηκε δίωξη κατά του επιμελητή της έκθεσης Χρήστου Ιωακειμίδη και τελικά απαλλάχτηκε από τις κατηγορίες το 2006.
To 2007 η αστυνομία κατάσχεσε έργο της σκηνοθέτιδας Εύας Στεφανή, με τίτλο Εθνικός Ύμνος, ύστερα από ανώνυμη καταγγελία, για λόγους «προσβολής δημοσίας αιδούς και εθνικών συμβόλων» και συνέλαβε το γενικό διευθυντή της έκθεσης Μιχάλη Αργυρού. Το έργο ήταν ένα μικρο βίντεο που έδειχνε ένα χέρι να προσεγγίζει ένα αιδοίο ενώ ακουγόταν ο εθνικός ύμνος.
Το πιο πρόσφατο παράδειγμα λογοκρισίας της τέχνης στην Ελλάδα είναι το κατέβασμα του θεατρικού έργου «Η Ισορροπία του Nash» με απόφαση του ίδιου του Εθνικού Θεάτρου. Το έργο βασίστηκε σε κείμενα καθώς και σε πρακτικά της δίκης της 17 Νοέμβρη και το βιβλίο του Σάββα Ξηρού «Η Μέρα εκείνη.. ».
Τείνουμε λοιπόν να φτάσουμε στο συμπέρασμα ότι η λογοκρισία θα συνεχίζει να υφίσταται και να τρέφεται όταν οι ίδιοι οι φορείς της εξουσίας δεν σταματήσουν να επεμβαίνουν στα καλλιτεχνικά δρώμενα αλλά και να μην επιτρέπουν τη πρόσβαση του κοινού σε αυτά. O καλλιτέχνης από τη φύση του δεν θα σταματήσει να εκφράζει τις ανησυχίες του και να προβληματίζεται μέσα από τα δημιουργήματά του. Οι δημοκρατικές κοινωνίες πρέπει να διασφαλίζουν τον ελεύθερο καλλιτεχνικό μονόλογο που μέσα από την απρόσκοπτη διάχυσή του στους κόλπους της κοινωνικής ζωής μετατρέπεται σε έναν επικερδή διάλογο με τη κοινωνία και την πολιτεία. Η ελευθερία του λόγου αποτελεί κατάκτηση της άμεσης δημοκρατίας και ταυτόχρονα είναι ο κινητήριος μοχλός της.
Για να απαντήσουμε στο αρχικό μας ερώτημα, καλό είναι να σκεφτούμε το ρόλο και τη θέση της Τέχνης όταν υπάρχει λογοκρισία. Η Τέχνη είναι η ελευθερία του λόγου. Με τη λογοκρισία η ελευθερία του λόγου και συνεπώς η κίνηση των ιδεών είναι ανώφελη. Είναι αυτό που έχει πει ο Άλμπερτ Καμύ... :
<< Μια ένοχη συνείδηση έχει ανάγκη να εξομολογηθεί. Ένα έργο τέχνης είναι μια εξομολόγηση>>
Μέλος της Κινηματογραφικής Λέσχης. Γεννήθηκε στη Νέα Ιωνία και κατοικεί από το 1998 στην Πετρούπολη. Είναι απόφοιτος του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Έχει εργαστεί στον τομέα Ψυχοκοινωνικής Μέριμνας των Ενόπλων Δυνάμεων. Λάτρης του καλού σινεμά, της λογοτεχνίας και του αθλητισμού.
Instagram: @Savas_Skliros
Instagram: @Savas_Skliros
